ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ 20 ΙΟΥΝΙΟΥ ΟΜΙΛΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΑΝΔΡΕΑ ΑΣΗΜΕΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ & ΕΚΤΟΠΙΣΜΕΝΩΝ ΜΑΝΑΔΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ: ΠΛΗΓΜΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΨΥΧΙΣΜΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων φέρνει συνειρμικά στο μυαλό σκέψεις, προκαλεί την αναβίωση συναισθημάτων και ξυπνά αναμνήσεις, φαινομενικά ξεχασμένες, απωθημένες, από την προσωπική και οικογενειακή ιστορία του καθ΄ ενός από εμάς.
Η συνάντηση αυτή αποτελεί απλά ένα από τα πολλά ερεθίσματα που μπορούν να επαναφέρουν στην συνείδηση την τραυματική εμπειρία της Προσφυγιάς που έζησαν τόσοι πολλοί συμπατριώτες μας. Μια τραυματική εμπειρία η οποία διαφέρει από πολλές άλλες, από το γεγονός ότι αυτή δεν τέλειωσε ποτέ ώστε να οδηγήσει ενδεχομένως στην συναισθηματική κάθαρση, αλλά συνεχίζεται για 37 τόσα χρόνια και ενισχύει έτσι την ματαίωση και φθείρει τον ψυχισμό του Κύπριου πρόσφυγα.
Στην εισήγηση αυτή προσεγγίζονται θέματα που σχετίζονται με την εμπειρία της προσφυγιάς, μια κατάσταση την οποία δεν αντιλαμβανόμαστε σαν απλοί παρατηρητές αλλά που την βιώσαμε και την βιώνουμε μέχρι σήμερα εμείς οι ίδιοι.
– Ποιες ψυχολογικές και κοινωνικές δυσκολίες αντιμετωπίζει ο πρόσφυγας που βιώνει τέτοια εμπειρία;
– Πώς επηρεάζεται η ψυχική υγεία των προσφύγων, ενηλίκων και παιδιών;
– Ποια προβλήματα προσαρμογής μπορεί να συναντήσει ο εκτοπισθέντας στο νέο κοινωνικό περιβάλλον που καταφεύγει;
– Πώς το κράτος πρέπει να διαχειρίζεται τις ανάγκες και τα προβλήματα των προσφύγων;
Η φυγή του από την πατρώα γη και η εγκατάσταση του στο νέο περιβάλλον φέρνει τον εκτοπισθέντα αντιμέτωπο με,
1ον: Εξωτερικές Αλλαγές και Δυσκολίες:
Αλλαγή στο φυσικό περιβάλλον, στο κλίμα, στην κοινωνικο – οικονομική του κατάσταση, στην εργασία, στην κουλτούρα, στην εκπαίδευση των παιδιών κ.ά. και 2ον: Εσωτερικές Αλλαγές και Δυσκολίες: Αλλαγές στις εμπειρίες του, αλλαγές στις σκέψεις του, στα συναισθήματα του και γενικότερα στον ψυχισμό του. Ο τρόπος που ο πρόσφυγας χειρίζεται αυτές τις αλλαγές και ο βαθμός προσαρμογής του σ΄ αυτές, ο οποίος εξαρτάται από την Προσωπικότητα του, τα πρότερα του Βιώματα και τις Συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκεται, θα καθορίσουν και τις επιπτώσεις στην υπαρξιακή του κατάσταση. Οι κυριότερες ψυχολογικές δυσκολίες που συναντά ο πρόσφυγας μετά τον διωγμό του και την καταφυγή του στο νέο χώρο είναι:
(α) Το Αίσθημα του «ΞΕΝΟΥ».
Σχεδόν όλοι και όλα είναι άγνωστα για τον πρόσφυγα: Δημιουργείται η ανάγκη να μάθει νέα πράγματα, νέες συνήθειες, νέους τρόπους ζωής, να προσαρμοστεί σε νέα κοινωνικά δεδομένα. Το αίσθημα του «Ξένου» μπορεί να διαρκέσει από μερικά λεπτά ή για μια ζωή.
(β) Το Αίσθημα της Υπαρξιακής Μοναξιάς. Ο βίαιος και ξαφνικός αποχωρισμός από οικεία και αγαπητά πρόσωπα, η απώλεια στενών σχέσεων, δημιουργεί στον εκπτοπισθέντα ένα αίσθημα κοινωνικής απομόνωσης και υπαρξιακής μοναξιάς το οποίο βιώνει ακόμη κι αν βρίσκεται με την οικογένεια του.
(γ) Το Αίσθημα της Έλλειψης και της Ματαίωσης. Ο πρόσφυγας νιώθει έντονα να του λείπουν «πράγματα»: πρόσωπα, τα μέρη που έζησε. Η επίγνωση ότι δεν μπορεί να επιστρέψει στην πατρώα γη να συναντήσει άτομα που του λείπουν, παράγει ένα βασανιστικό και επώδυνο συναίσθημα ματαίωσης το οποίο μπορεί να τον οδηγήσει στην αυτολύπηση ή την συναισθηματική παραίτηση.
(δ) Το Αίσθημα Αποχωρισμού και Απώλειας.
Ο αποχωρισμός και η απώλεια αγαπητών προσώπων και μερών προκαλούν συναισθήματα θλίψης και ψυχικού πόνου. Ο πρόσφυγας πενθεί για το τί έχασε, τί άφησε πίσω και το πένθος αυτό μπορεί να είναι η πηγή ανάπτυξης καταθλιπτικών αντιδράσεων οι οποίες μπορούν να διαρκέσουν μέχρι και μια ζωή.
(ε) Το Αίσθημα απώλειας της Ταυτότητας.
Πριν τον εκτοπισμό του, ο πρόσφυγας είχε μια ταυτότητα του «Εγώ» η οποία διαμορφώθηκε στο δικό του περιβάλλον, μέσα από τις δικές του εμπειρίες και κοινωνικές συνθήκες. Η συνάντηση του με νέα κοινωνικά σύνολα, με νέους ανθρώπους προκαλεί μια αμφισβήτηση της δικής του ταυτότητας, μια σύγχυση που συνοψίζεται στο: «Δεν ξέρω ποιος είμαι». Βρίσκεται σε μια ψυχολογική σύγκρουση, μια σύγκρουση δύο κόσμων: Ο παλιός κόσμος, στον οποίο δεν ανήκει πλέον και ο νέος στον οποίο πάλι δεν αποτελεί μέρος του. Αν αυτό συνεχίζεται για πολλά χρόνια δημιουργείται ο κίνδυνος ο πρόσφυγας να χάσει το αίσθημα της ταυτότητας του.
(στ) Το Αίσθημα του Ξεριζώματος.
Βιώνοντας διάφορες δυσκολίες, κάποιο άτομο μπορεί συνήθως να βρει στηρίγματα στην οικογένεια, στους φίλους ή ακόμη και στο φυσικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε – τις ρίζες του – και αυτό είναι θεραπευτικό για τις συναισθηματικές και υπαρξιακές του αναστατώσεις. Η ανάγκη του «να ανήκεις» και η ασφάλεια που μπορούν να προσφέρουν οι ρίζες σου, για τον πρόσφυγα έχουν εξουδετερωθεί και αυτό αποτελεί μια ψυχολογικά τραυματική εμπειρία.
(ζ) Πρόσφυγες σαν «Αντικείμενα» Διάκρισης και Προκατάληψης.
Ο πρόσφυγας γίνεται συχνά στόχος διακρίσεων, προκαταλήψεων και ρατσιστικών συμπεριφορών. Γίνεται αντιληπτός ως ο «ξένος» που αποτελεί απειλή για τις άλλες κοινωνικές ομάδες, απειλή για τις δικές τους αξίες, τις εργασίες, τις περιουσίες τους. Αναπτύσσονται λοιπόν στάσεις και συμπεριφορές που αρχίζουν από την αποφυγή τους, τον κοινωνικό αποκλεισμό τους, τον αποκλεισμό τους από εργασίες, την εκμετάλλευση τους και μπορούν να φθάσουν μέχρι την βία και την επιθετικότητα. Απότοκο των προκαταλήψεων είναι και η δημιουργία του «Συνδρόμου του Αποδιοπομπαίου Τράγου»:
Οι πρόσφυγες αποτελούν τον «αποδιοπομπαίο τράγο» δηλαδή πάνω τους προβάλλονται όλα τα κακά, οι ελλείψεις, οι αδυναμίες και τα προβλήματα μιας κοινωνικής ομάδας: «Για όλα φταίνε οι πρόσφυγες».
Η ρατσιστική αντιμετώπιση των προσφύγων μπορεί να πλήξει σοβαρά την αυτοεκτίμηση τους και να τους οδηγήσει στην απελπισία και την απόγνωση.
Ο πρόσφυγας κατά την διάρκεια της παραμονής τους στο νέο περιβάλλον διέρχεται από διάφορα στάδια μέχρι, αν τα καταφέρει, να προσαρμοστεί:
Κατά την άφιξη του στο νέο χώρο βιώνει την σύγκριση και την σύγκρουση μεταξύ της απουσίας της πατρικής γης και του άγνωστου του νέου μέρους, βιώνει την έλλειψη ασφάλειας και την αντιμετώπιση της ανασφάλειας του νέου χώρου. Ονειρεύεται την επιστροφή και η ζωή του επικεντρώνεται σ΄ αυτό που του λείπει.
Σταδιακά, το άγνωστο μέρος γίνεται γνωστό και ο πρόσφυγας αρχίζει να συγκρίνει το γνωστό πλέον νέο μέρος με το οικείο της πατρικής γης. Αυτή η εσωτερική σύγκρουση μπορεί να διαρκέσει για μια ολόκληρη ζωή.
Τελικά, διέρχεται από μια φάση όπου κυριαρχεί η σύγκρουση μεταξύ αυτού που λείπει (πατρώα γή) και του διαφορετικού στο νέο χώρο. Ο πρόσφυγας σκέφτεται συχνά το παρελθόν, επαναβιώνει αναμνήσεις, εικόνες, εμπειρίες γι΄ αυτό που του λείπει και σαν αποτέλεσμα μπορεί να μελαγχολεί, να πενθεί για την απώλεια, μια αντίδραση που παρατηρούμε όταν χάνουμε ένα αγαπητό μας πρόσωπο.
Η διαδικασία προσαρμογής όμως, για πολλούς πρόσφυγες μπορεί να έχει ένα σοβαρό ψυχικό τίμημα και ν΄ αφήσει ψυχολογικά κατάλοιπα για ολόκληρη την ζωή τους: Πριν, αλλά και κατά την φυγή τους πολλοί πρόσφυγες μπορεί να είχαν ν΄ αντιμετωπίσουν μια ευρύτητα από τραυματικά γεγονότα: πολεμικές συγκρούσεις, καταστροφές, βίαιες πράξεις ενάντια σε οικείους ανθρώπους, τον θάνατο δικών τους προσώπων, αγαπητά πρόσωπα τους που μπορεί ν΄ αγνοούνταν, υπέστηκαν ή ήταν μάρτυρες βιασμών και βασανιστηρίων, έζησαν τον αποχωρισμό κ.ά.
Πολλοί απ΄ αυτούς που αναγκάστηκαν να μένουν σε προσφυγικούς καταυλισμούς έζησαν τις δυσχέρειες και την εξαθλίωση, τις ανεπαρκείς συνθήκες υγιεινής, τις κοινωνικο-οικονομικές δυσκολίες, την κατάρρευση των κοινωνικών στηριγμάτων κ.ά.. Η έκθεση πολλών προσφύγων στα πιο πάνω τραυματικά γεγονότα και οι αλλαγές στην ζωή τους, αποτελούν παράγοντες εκδήλωσης ψυχολογικών διαταραχών κύριες των οποίων είναι οι Διαταραχές Μετατραυματικού Στρες, οι Καταθλιπτικές Διαταραχές ή και ο συνδυασμός των δύο.
Οι ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες των μικρών παιδιών δεν μένουν ανεπηρέαστες από την εμπειρία της προσφυγιάς: Συναισθηματικές και ψυχο-σωματικές διαταραχές αλλά και διαταραχές συμπεριφοράς είναι δυνατόν ν΄ αναπτυχθούν σε πολλά παιδιά και να διαταραχθεί έτσι η ψυχο-κοινωνική τους ανάπτυξη.
Κάθε κράτος οφείλει να περιφρουρεί και να προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα των πολιτών του και κυρίως όταν απειλείται η εθνική και η φυσική επιβίωση τους.
Ο κάθε πρόσφυγας αναμένει την αποκατάσταση των δικαιωμάτων του τα οποία έχουν κατάφωρα παραβιαστεί. Περιμένει από το κράτος να διασφαλίσει υγειείς συνθήκες διαβίωσης του, να προωθήσει προγράμματα αποκατάστασης της ψυχο-σωματικής του υγείας, να φροντίσει για την εγκατάσταση του σ΄ ένα οικιστικό και φυσικό περιβάλλον που να ικανοποιεί τις ψυχο-κοινωνικές του ανάγκες, να εφαρμόσει μια πολιτική που να στοχεύει στην κοινωνική του ενσωμάτωση και να παράσχει την αναγκαία οικονομική στήριξη που θα του επιτρέψει να βελτιώσει την ποιότητα ζωής του και ν΄ αντισταθμιστεί έτσι η πληγείσα κοινωνικο-οικονομική του ταυτότητα.
Αν το κράτος ανταποκριθεί στις ανάγκες και τα αιτήματα των προσφύγων τότε συμβάλλει αποφασιστικά στην μερική ανακούφιση των συνεπειών της προσφυγιάς και ενδυναμώνει το αίσθημα δικαίου των προσφύγων.
Αντίθετα, αν το κράτος προσπαθήσει να κάνει εκπτώσεις και παζαρέματα στην ικανοποίηση των δίκαιων προσδοκιών και δικαιωμάτων των προσφύγων, τότε αυτοί υπόκεινται σε μια δεύτερη προσβολή των δικαιωμάτων τους και συρρικνώνεται ακόμη περισσότερο η ήδη πληγείσα ανθρώπινη αξιοπρέπεια και υπόσταση τους.
Δεν τους μένει έτσι άλλη επιλογή παρά μια δυναμική και διεκδικητική κινητοποίηση για επίτευξη του στόχου επανάκτησης των δικαίων και δικαιωμάτων τους. Διότι γι΄ αυτούς η παραίτηση, η αδιαφορία και η παθητικότητα σημαίνουν ένα ακόμη θάνατο πέραν απ΄ αυτόν που ήδη βίωσαν από την απώλεια της δικής τους γης, των δικών τους, ενδεχομένως, προσώπων, του δικού τους παρελθόντος.
Εδώ στην Κύπρο, σαν γενιά προσφύγων, οφείλουμε ν΄ αφήσουμε μνημονικά ίχνη της δικής μας εμπειρίας της προσφυγιάς στην νέα γενιά, τα οποία ν΄ αποτελέσουν πυρήνες αντίστασης για να αποτραπεί το ενδεχόμενο να βιώσει και αυτή (η γενιά) μια παρόμοια τραυματική εμπειρία στο μέλλον. Και η Κίνηση Προσφύγων και Εκτοπισθέντων Μανάδων μέσα από τις δυναμικές της κινητοποιήσεις συμβάλλει προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ο αγώνας για δικαίωση πρέπει να είναι μονόδρομος και, δανειζόμενος το ψήφισμα των «Αγανακτισμένων» στην Ελλάδα, λέγω ότι: «Ο μόνος αγώνας που χάνεται είναι αυτός που δεν δόθηκε ποτέ»